Overvolle gevangenissen, ondermaatse remedies
Na de recente reportages van TV Oost-Vlaanderen over de gevangenis van Dendermonde en RTBF over Vorst, liet Canvas in Panorama met « Prison Complet » van journalist Dirk Leestmans een nieuwe alarmkreet horen over de overbevolking in de Belgische gevangenissen. Officiële cijfers : 10137 gevangenen voor 8422 plaatsen. De klachten en de wanhoop spraken in de drie reportages dezelfde taal : ‘middeleeuws’, ‘onmenselijk’ ; gevangenen die gestapeld worden als in een entrepot ; 3 gevangenen voor een cel van 1 of 2, met geen bed voor de derde, maar een matras op de grond ; emmers als sanitair ; 23 op 24 uur op cel ; de hel van de psychiatrische annexen.
Wie keek zag een omgeving van geweld, met geroep en getier, een vechtpartij per dag, opsluiting in naaktcellen voor wie onderling slaags raakt of een andere bedreigt. In de uitzending ging het er dan allemaal nog beleefd aan toe. Wat we bijvoorbeeld niet zagen waren de gewelddadige interventies van cipiers tegen gevangenen bij wie de stoppen doorslaan, iets wat kan eindigen met de dood, zoals gebeurde in Lantin in 2003 of in Vorst in 2006. Bijna iedere geinterviewde directeur of gevangenisbewaker sprak zijn verwondering uit over het feit dat de boel nog niet ontploft was. Het zou diegenen die de wet Lejeune willen afschaffen (met zijn mogelijkheid om vrij te komen na een derde of na twee derden van de straf), moeten doen nadenken : voor mij is het immers die wet die de gemoederen (voorlopig) in bedwang houdt.
Wie keek zag geen bankiers of blauweboordcriminelen op het scherm, maar een hoop menselijke ellende uit de volksklasse (met een oververtegenwoordiging van mensen van migrantenorigine en illegalen, van armen, ongeschoolden, rebellen, mentale zieken, waarvan de meesten voor de maatschappij sociaal dood zijn verklaard). Wie we niet zagen waren de families van de gedetineerden en de naar schatting 15000 kinderen met een vader of moeder in de gevangenis. Hun situatie is niet alleen materieel erg moeilijk ; psychologisch delen zij mee de cel van iemand die onder die onmenselijke voorwaarden opgesloten zit.
« Prison complet » ging ook in op de redenen van de overbevolking met als belangrijkste : de verlenging van de straffen. Men zou er kunnen aan toevoegen : de groei van de gevangenispopulatie die gelijk is opgegaan met de economische crisis (in 1973 waren er in België 5000 gevangenen) ; het ontstellend hoge cijfer van mensen in voorlopige hechtenis, omdat wij nu eenmaal willen dat iedereen die aangehouden wordt ook onmiddellijk in de gevangenis verdwijnt ; de achterstand van de strafuitvoeringsrechtbanken ; het afschaffen van de gratieverlening.
Samen met vele andere collega’s die werkzaam zijn in de gevangenissen en die vaak al jaren roepen in de woestijn, kan ik alleen maar de journalisten, de gevangenisdirecties, de criminologe Kristel Beyens, het personeel en de gevangenen die de reportages mogelijk maakten en het aandurfden gefilmd te worden, dankbaar zijn voor hun getuigenis. Misschien kan het helpen om de tolerantie in onze samenleving voor het onaanvaardbare en het onmenselijke, die zich sinds jaren heeft geinstalleerd rond de gevangenissen, voor een stuk te doorbreken. Misschien kan het helpen om de roep naar steeds meer en langere straffen wat te bedaren. Het is immers duidelijk dat zonder signaal of, in deze electorale tijden, zonder ‘de stem’ van de publieke opinie er weinig zal veranderen.
De centrale vraag die door de reportages wordt opgeworpen is natuurlijk : wat doe je aan de overbevolking ?
Op Kristel Beyens na was het antwoord eensluidend : we moeten naar een drastische vernieuwing en uitbreiding van de gevangeniscapaciteit. Het Masterplan voor de gevangenissen 2008-2012 voorziet de creatie van 2.552 nieuwe plaatsen. De nieuwe minister van justitie wil Sint-Gilles, Vorst, Berkendael, Dinant, Namen, Antwerpen en Merksplas sluiten en tegen 2015 zeven nieuwe gevangenissen bouwen. In plaats van Vorst, Sint-Gillis en Berkendael zou er één pentitentiair centrum komen op de site waar nu de Nato is gevestigd. Over het realisme van zo’n plan zei minister Declerck : « Als ik zeven bruggen kon bouwen als burgemeester, dan kan ik ook zeven gevangenissen bouwen als minister ». De vergelijking met de bruggen is goed gekozen. De geforceerde bouw van nieuwe gevangenissen en cellen wordt in deze tijden van crisis gezien als een economische piste voor tewerkstelling : het betekent volop werk voor de bouw, vast werk voor meer bewakers, gegarandeerde contracten voor de toeleveranciers.
Maar een « oplossing voor de overbevolking en voor de onmenselijkheid van het gevangenissysteem » is het zeker niet.
Vooreerst is er de vaststelling dat de explosie van de gevangenispopulatie geen Belgisch, maar een Europees fenomeen is. Nemen we Nederland : tussen 1950 en 1975 stond het land bekend om zijn bijzonder lage opsluitingsgraad ; nu is de gevangenispopulatie er verviervoudigd ! In Frankrijk werd in 2008 het recordcijfer van 63 838 gevangenen bereikt voor 50 807 plaatsen. In datzelfde jaar pleegden er 112 gedetineerden zelfmoord. In Griekenland zijn er 12000 gevangenen voor 7500 plaatsen. De helft van die 12000 gevangenen ging er op 8 november laatstleden in hongerstaking om te protesteren tegen de opsluitingsvoorwaarden en de strafuitvoeringsmodaliteiten. De gevangeniscapaciteit op het oude continent bleek onvoldoende bestand tegen het Amerikaanse model van massale en langdurige opsluiting (zeven miljoen gevangenen in de gevangenis of voorwaardelijk vrij), dat sinds een twintigtal jaar oprukt in Europa. De huidige plannen voor uitbreiding van de gevangeniscapaciteit voor volwassenen, van jeugdgevangenissen voor jongeren, van gesloten centra voor asielzoekers… is een verderzetting van deze Amerikaanse weg. En net als in Amerika geldt de regel : van zodra de gevangenissen open zijn, zullen ze ook vol zitten, zonder daarom voor een veiliger maatschappij te zorgen.
Ten tweede is het argument dat moderne gevangenissen « menselijker » zijn dan de oude er geen. Na de uitzending op Canvas zapte ik naar National Geographics voor een uitzending onder de titel « America’s hardest prisons ». Daar, in de Amerikaanse supermax prisons, geen overbevolking, maar een bijna medisch cleane cel per persoon. Maar wel een oord waar men als gedetineerde even, zoniet meer, waanzinnig wordt, maar dan van de eenzaamheid, de permanente electronische monitoring en fouillering, de dubbele stalen deuren, de wandeling in totale afzondering. Het zou goed zijn moesten de journalisten na het thema van de overbevolking doorgaan op hun elan en reportages zouden maken over de moderne gevangenissen. Men hoeft er maar het laatste boek van aalmoezenier Philippe Landenne op na te lezen « Peines en prison : l'addition cachée » over de supermoderne gevangenis van Andenne om ook in België de horror van dat soort gevangenissen te begrijpen.
De overbevolking biedt precies de kans om te kiezen voor een andere weg. Hoe ?
Vooreerst zou men kunnen beginnen met gevangenen vrij te laten : de oude mensen, de gehandicapten en zieken, de vrouwen… die in de gevangenis zitten, en die geen enkel maatschappelijk gevaar vormen. Men zou de psychiarische annexen kunnen sluiten en de patienten overbrengen naar echte medische instellingen, waar ze de zorgen krijgen die ze nodig hebben. Men zou de delinkwentie die verbonden is aan druggebruik kunnen behandelen in gespecialiseerde drugcentra.
Ten tweede moeten we in plaats van in gevangenissen te investeren kiezen voor maatschappelijk investeren in scholing, werk, woonst, medische zorg en preventie.
Ten derde door de gevangenis radikaal naar de achtergrond te duwen in het strafbeleid en alleen te bestemmen voor een infieme minderheid van gevaarlijke criminelen. Voor alle anderen moet er werk gemaakt worden van alternatieven door strafvervangende projecten op te zetten. De bekwame mensen en de alternatieve projecten zijn er, alleen krijgen ze geen of onvoldoende steun van de overheid.
Het zijn menselijke maatregelen die zouden beletten dat België nogmaals door Europa zal veroordeeld worden wegens onmenselijke behandeling van zijn gevangenen. Maar het is ook de enige weg om echt de spiraal van de delinkwentie te doorbreken. Wie « Prison Complet » zag, begrijpt hoe de huidige gevangenis alleen maar meer en ergere delinkwentie produceert.
Wie keek zag een omgeving van geweld, met geroep en getier, een vechtpartij per dag, opsluiting in naaktcellen voor wie onderling slaags raakt of een andere bedreigt. In de uitzending ging het er dan allemaal nog beleefd aan toe. Wat we bijvoorbeeld niet zagen waren de gewelddadige interventies van cipiers tegen gevangenen bij wie de stoppen doorslaan, iets wat kan eindigen met de dood, zoals gebeurde in Lantin in 2003 of in Vorst in 2006. Bijna iedere geinterviewde directeur of gevangenisbewaker sprak zijn verwondering uit over het feit dat de boel nog niet ontploft was. Het zou diegenen die de wet Lejeune willen afschaffen (met zijn mogelijkheid om vrij te komen na een derde of na twee derden van de straf), moeten doen nadenken : voor mij is het immers die wet die de gemoederen (voorlopig) in bedwang houdt.
Wie keek zag geen bankiers of blauweboordcriminelen op het scherm, maar een hoop menselijke ellende uit de volksklasse (met een oververtegenwoordiging van mensen van migrantenorigine en illegalen, van armen, ongeschoolden, rebellen, mentale zieken, waarvan de meesten voor de maatschappij sociaal dood zijn verklaard). Wie we niet zagen waren de families van de gedetineerden en de naar schatting 15000 kinderen met een vader of moeder in de gevangenis. Hun situatie is niet alleen materieel erg moeilijk ; psychologisch delen zij mee de cel van iemand die onder die onmenselijke voorwaarden opgesloten zit.
« Prison complet » ging ook in op de redenen van de overbevolking met als belangrijkste : de verlenging van de straffen. Men zou er kunnen aan toevoegen : de groei van de gevangenispopulatie die gelijk is opgegaan met de economische crisis (in 1973 waren er in België 5000 gevangenen) ; het ontstellend hoge cijfer van mensen in voorlopige hechtenis, omdat wij nu eenmaal willen dat iedereen die aangehouden wordt ook onmiddellijk in de gevangenis verdwijnt ; de achterstand van de strafuitvoeringsrechtbanken ; het afschaffen van de gratieverlening.
Samen met vele andere collega’s die werkzaam zijn in de gevangenissen en die vaak al jaren roepen in de woestijn, kan ik alleen maar de journalisten, de gevangenisdirecties, de criminologe Kristel Beyens, het personeel en de gevangenen die de reportages mogelijk maakten en het aandurfden gefilmd te worden, dankbaar zijn voor hun getuigenis. Misschien kan het helpen om de tolerantie in onze samenleving voor het onaanvaardbare en het onmenselijke, die zich sinds jaren heeft geinstalleerd rond de gevangenissen, voor een stuk te doorbreken. Misschien kan het helpen om de roep naar steeds meer en langere straffen wat te bedaren. Het is immers duidelijk dat zonder signaal of, in deze electorale tijden, zonder ‘de stem’ van de publieke opinie er weinig zal veranderen.
De centrale vraag die door de reportages wordt opgeworpen is natuurlijk : wat doe je aan de overbevolking ?
Op Kristel Beyens na was het antwoord eensluidend : we moeten naar een drastische vernieuwing en uitbreiding van de gevangeniscapaciteit. Het Masterplan voor de gevangenissen 2008-2012 voorziet de creatie van 2.552 nieuwe plaatsen. De nieuwe minister van justitie wil Sint-Gilles, Vorst, Berkendael, Dinant, Namen, Antwerpen en Merksplas sluiten en tegen 2015 zeven nieuwe gevangenissen bouwen. In plaats van Vorst, Sint-Gillis en Berkendael zou er één pentitentiair centrum komen op de site waar nu de Nato is gevestigd. Over het realisme van zo’n plan zei minister Declerck : « Als ik zeven bruggen kon bouwen als burgemeester, dan kan ik ook zeven gevangenissen bouwen als minister ». De vergelijking met de bruggen is goed gekozen. De geforceerde bouw van nieuwe gevangenissen en cellen wordt in deze tijden van crisis gezien als een economische piste voor tewerkstelling : het betekent volop werk voor de bouw, vast werk voor meer bewakers, gegarandeerde contracten voor de toeleveranciers.
Maar een « oplossing voor de overbevolking en voor de onmenselijkheid van het gevangenissysteem » is het zeker niet.
Vooreerst is er de vaststelling dat de explosie van de gevangenispopulatie geen Belgisch, maar een Europees fenomeen is. Nemen we Nederland : tussen 1950 en 1975 stond het land bekend om zijn bijzonder lage opsluitingsgraad ; nu is de gevangenispopulatie er verviervoudigd ! In Frankrijk werd in 2008 het recordcijfer van 63 838 gevangenen bereikt voor 50 807 plaatsen. In datzelfde jaar pleegden er 112 gedetineerden zelfmoord. In Griekenland zijn er 12000 gevangenen voor 7500 plaatsen. De helft van die 12000 gevangenen ging er op 8 november laatstleden in hongerstaking om te protesteren tegen de opsluitingsvoorwaarden en de strafuitvoeringsmodaliteiten. De gevangeniscapaciteit op het oude continent bleek onvoldoende bestand tegen het Amerikaanse model van massale en langdurige opsluiting (zeven miljoen gevangenen in de gevangenis of voorwaardelijk vrij), dat sinds een twintigtal jaar oprukt in Europa. De huidige plannen voor uitbreiding van de gevangeniscapaciteit voor volwassenen, van jeugdgevangenissen voor jongeren, van gesloten centra voor asielzoekers… is een verderzetting van deze Amerikaanse weg. En net als in Amerika geldt de regel : van zodra de gevangenissen open zijn, zullen ze ook vol zitten, zonder daarom voor een veiliger maatschappij te zorgen.
Ten tweede is het argument dat moderne gevangenissen « menselijker » zijn dan de oude er geen. Na de uitzending op Canvas zapte ik naar National Geographics voor een uitzending onder de titel « America’s hardest prisons ». Daar, in de Amerikaanse supermax prisons, geen overbevolking, maar een bijna medisch cleane cel per persoon. Maar wel een oord waar men als gedetineerde even, zoniet meer, waanzinnig wordt, maar dan van de eenzaamheid, de permanente electronische monitoring en fouillering, de dubbele stalen deuren, de wandeling in totale afzondering. Het zou goed zijn moesten de journalisten na het thema van de overbevolking doorgaan op hun elan en reportages zouden maken over de moderne gevangenissen. Men hoeft er maar het laatste boek van aalmoezenier Philippe Landenne op na te lezen « Peines en prison : l'addition cachée » over de supermoderne gevangenis van Andenne om ook in België de horror van dat soort gevangenissen te begrijpen.
De overbevolking biedt precies de kans om te kiezen voor een andere weg. Hoe ?
Vooreerst zou men kunnen beginnen met gevangenen vrij te laten : de oude mensen, de gehandicapten en zieken, de vrouwen… die in de gevangenis zitten, en die geen enkel maatschappelijk gevaar vormen. Men zou de psychiarische annexen kunnen sluiten en de patienten overbrengen naar echte medische instellingen, waar ze de zorgen krijgen die ze nodig hebben. Men zou de delinkwentie die verbonden is aan druggebruik kunnen behandelen in gespecialiseerde drugcentra.
Ten tweede moeten we in plaats van in gevangenissen te investeren kiezen voor maatschappelijk investeren in scholing, werk, woonst, medische zorg en preventie.
Ten derde door de gevangenis radikaal naar de achtergrond te duwen in het strafbeleid en alleen te bestemmen voor een infieme minderheid van gevaarlijke criminelen. Voor alle anderen moet er werk gemaakt worden van alternatieven door strafvervangende projecten op te zetten. De bekwame mensen en de alternatieve projecten zijn er, alleen krijgen ze geen of onvoldoende steun van de overheid.
Het zijn menselijke maatregelen die zouden beletten dat België nogmaals door Europa zal veroordeeld worden wegens onmenselijke behandeling van zijn gevangenen. Maar het is ook de enige weg om echt de spiraal van de delinkwentie te doorbreken. Wie « Prison Complet » zag, begrijpt hoe de huidige gevangenis alleen maar meer en ergere delinkwentie produceert.
Commentaires