Over de overbevolking in de gevangenissen is alles al gezegd en geschreven

photo OIP.org

 Dit artikel werd ook gepubliceerd in De Wereld Morgen onder de titel : "De gevangeniscrisis: Falend beleid zorgt voor een explosieve situatie" https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2024/03/07/de-gevangeniscrisis-falend-beleid-zorgt-voor-een-explosieve-situatie/ 

De overbevolking in de gevangenissen. De gevangenen worden er ziek en agressief van. Als ze de gevangenis verlaten is het met een dosis frustratie en haat in het hart, omdat ze behandeld zijn als beesten. Hulpverleners kunnen alleen maar toekijken en “de problemen signaleren”. Aan de directies, die proberen te redden wat er te redden valt of zelfs in tranen uitbarsten op een bijeenkomst met het ministerie van Justitie omdat ze het niet meer aankunnen.(1)  Of ze signaleren de problemen aan het parlement, waar men ofwel geen interesse heeft of zich niet waagt op dat terrein om geen stemmenverlies te lijden bij de komende verkiezingen. Bij de bureaucraten van het ministerie van Justitie blijven ze onbewogen toekijken en antwoordde de woordvoerder van Justitie koudweg op een vraag van een journalist over de overbevolking in de gevangenis van Gent : “Het is niet de situatie in de gevangenissen die onze politiek moet bepalen”. 

Ja, ze zullen wel wat trucjes voorstellen om de druk van de ketel te halen en daarna weer voort te doen als voorheen. De kreet om hulp uit de gevangenissen die weerklonk tijdens de Coronacrisis werd beantwoord met een maatregel om gedetineerden aan het einde van hun straf vervroegd vrij te laten. Maar die maatregel werd eind augustus 2023 weer ingetrokken. We stonden terug bij af. De megalomaan Van Quickenborne besloot er toen nog een schep bovenop te doen door alle straffen van minder dan drie jaar verplicht in de gevangenis te laten uitvoeren. Een tijdje in de gevangenis zitten zou een einde maken aan de straffeloosheid (publieke opinie!), zo was de redenering, en zou een afschrikwekkend effect hebben op de criminaliteit. Als de gevangenissen dat effect zou hebben, waarom zitten die dan barstensvol en waarom hebben we dan een recidivecijfer van 60% of meer? Op de maatregel van Van Quickenborne wil het blauwe ministerie van Justitie vandaag niet terugkomen om geen gezichtsverlies te lijden zo vlak voor de verkiezingen. De VLD deed immers die belofte om alle straffen te doen uitvoeren in de gevangenis al voor de verkiezingen in 2014 en moest toen bakzeil halen. 

Om de explosieve toestand te ontmijnen stelt het ministerie van Justitie vandaag voor om het penitentiair verlof, in plaats van week om week, een maand lang te laten duren. Is het de bedoeling om zo weer plaatsen vrij te maken om nieuwkomers op te sluiten? Ook gaan ze geïnterneerden (er zitten er nu zo’n duizend in de gevangenissen) naar Forensische centra doorsturen. Maar iedereen weet dat het daar ook vol zit. Te veel instroom en geen uitstroom. 

Ook mensen die zoals ik schrijven over de gevangenis, worden er moe van. Zo moedeloos en ontgoocheld dat ik ontslag nam als lid van de Commissie van Toezicht van de nieuwe gevangenis van Haren (vandaag 1038 gedetineerden voor een capaciteit van 1017 plaatsen). 

Ik schreef vorig jaar enkele artikels over de overbevolking voor Dewereldmorgen (2) die ik hier woord voor woord zou kunnen herhalen. Maar daarna ga je toch weer aan je computer zitten, op zoek naar wat licht in de duisternis.

Weerstand, maar hoe?

Vandaag, in maart 2024, schakelde de weerstand tegen de overbevolking – eindelijk - een versnelling hoger. Het personeel van acht van de achttien Nederlandstalige gevangenissen weigert nog langer om gevangenen op te nemen. Met een recordcijfer van 12 316 gevangenen voor 10 743 plaatsen in de Belgische gevangenissen is de maat vol. De duizend zeshonderd gevangenen voor wie er geen plaats is, werden al bij de rest binnengeduwd en gestockeerd.  De overbevolking is vooral aan de Nederlandstalige kant het meest extreem: gevangenissen, detentiehuizen en transitiehuizen samen, kampen met een overbevolking van 25 procent: een kwart meer mensen dan er plaatsen zijn! (3)   Enkele dagen na de Vlaamse gevangenenstop begon de politie gevangenen over te brengen naar de Waalse gevangenis van Lantin. Maar daar werd de politie geblokkeerd en teruggestuurd door een piket van Waalse vakbondsleden, die hen wezen op de overbevolking in Lantin: meer dan duizend gedetineerden voor een capaciteit van 744 plaatsen. 

De weg ligt open voor een algemene staking op 14 maart. Alleen dreigen enkel de gevangenen en hun families daarvan de gevolgen te zullen dragen. En niet de beleidsmakers of u en ik. De oproep aan de vakbonden om tractoren (en voor mijn part ook bulldozers) te huren en wegversperringen op te zetten zoals de boeren deden, is dan ook een prachtidee van Bob van den Broeck dat alle steun verdient. (4)  

Ik ben het evenwel niet met hem eens wanneer hij bloemen stuurt naar de beleidsmakers en politici die, ik citeer, “de euvele moed hebben gehad om enkele nieuwe state-of-the-art-gevangenissen, moderne complexen, te laten bouwen, waar nu helaas geen personeel voor gevonden kan worden”.  

Nieuwe gevangenissen, de oplossing? 

Degenen die in 2008 het Masterplan” Detentie en internering in humane omstandigheden” hebben bedacht via de bouw van nieuwe gevangenissen, zijn dezelfde die verantwoordelijk zijn voor de huidige overbevolking. In 2008 waren er 10 208 gedetineerden. Tel er daar vandaag 2000 bij! 

De bouw van nieuwe gevangenissen had en heeft (er komen er nog eens vier nieuwe bij tegen 2030) verschillende perverse effecten. 

Voor hun bouw werd beroep gedaan op privébanken en bouwfirma’s. De nieuwe gevangenissen werden zo een marktproduct waarmee, via een Publiek -Private Samenwerking (PPS), (veel) geld kan worden verdiend. Van Justitie schuiven we zo door naar economisch (privé)profijt en naar de gevangenis als werkgever.   

Net zoals de aanleg van nieuwe parkeerplaatsen, heeft ook de bouw van nieuwe gevangenissen een aanzuigeffect. Gevangenissen in prima staat zijn een uitnodiging aan het juridisch apparaat om mensen massaal naar de gevangenis te sturen, zo schrijven de Franse gevangenis-specialisten Tony Ferri en JM Delarue. (5)  Dat geldt ook voor België. 

Daarnaast laten ze toe om het gevangenispark drastisch uit te breiden. Ondanks de formele belofte dat een verhoging van de gevangeniscapaciteit niet het objectief van het Masterplan was, zien we dat naast de nieuwe, de oude gevangenissen openblijven. De “mensonterende gevangenissen” van Sint-Gillis, Vorst of Berkendael terug in goede staat brengen was onmogelijk, zo zeiden de gevangenisautoriteiten aan de tegenstanders van de bouw van de megagevangenis van Haren. Die laatste ging de drie gevangenissen vervangen. Investeren om de oude gevangenissen leefbaar te maken was natuurlijk perfect mogelijk, op voorwaarde dat men het aantal gedetineerden drastisch verminderde. Vandaag zien we dat Sint-Gillis en Berkendael gewoon openblijven, net als de oude gevangenissen van Dendermonde, Gent of Tongeren. 

Er ontstaan twee soorten gevangenissen en gevangenen: de oude voor mensen die geen verblijfsvergunning of Belgische nationaliteit hebben en voor geïnterneerden, de nieuwe voor de overigen. Dat is de tendens, ook al is de segregatie tussen de oude en de nieuwe (nog) niet absoluut. Maar dat België zich voorbereidt, net zoals dat al het geval is in Denemarken, op de creatie van gevangenissen of gespecialiseerde eenheden in de gevangenissen voor gedetineerden die zullen uitgewezen worden, is een feit.

Ook wat de forse stijging van het aantal geïnterneerden betreft, zijn er vragen te stellen. Behalve het feit dat onze maatschappij meer en meer psychisch zieke mensen produceert, is er het feit dat psychiaters en rechters vandaag wellicht meer geneigd zijn om voor internering te gaan, (ook al is de persoon niet noodzakelijk geestesziek, maar bijvoorbeeld druggebruiker), omdat ze er dan zeker van zijn dat er hem of haar een vorm van zorg zal verleend worden in een van de nieuw gecreëerde psychiatrisch centra. Een geïnterneerde heeft immers recht op zorg en moet worden opgevangen in een (gesloten) psychiatrische instelling. Alleen zitten die vol en belanden de geïnterneerden in de gevangenis. Iets waarvoor België al zo’n twintig keer veroordeeld is door Europa.

Het probleem is de maatschappij

Sinds de jaren 1980 maken we een punitieve draai mee in vrijwel alle Westerse landen, een product van de neoliberale contrarevolutie die zich toen voltrok. Enkele cijfers over het aantal gedetineerden over de periode van 1980-2020 spreken voor zich. Zo steeg het aantal gevangenen in de Verenigde Staten in vier decennia van 200 000 gevangenen achter de tralies naar 2 300 000.  In Frankrijk van 31 000 naar 83 000. In België van 5 000 naar 12 000. In het Verenigd Koninkrijk (Engeland en Wales) van 39 000 naar 87 000. 

De gevangenis is het antwoord geworden op de sociale problemen waar de maatschappij geen antwoord wil of kan geven. De gevangenis haalt mensen van de straat en doet alsof zo de problemen zijn opgelost. Maar de ernstige problemen op het gebied van volksgezondheid (drugs), armoede, onderwijs, racisme, dakloosheid, van opvang van jonge migranten die door de straten van de grote steden zwerven...blijven. En de gevangenis reproduceert het geweld dat we zeggen te willen bestrijden. 

De gevangenis is een antwoord op de problemen van de armen. Voor de welgestelden, de bevoorrechten, de zonen of dochters van politici, magistraten en andere hoogwaardigheidsbekleders, zijn er wel altijd andere oplossingen. 

Zolang we dat gegeven niet binnenbrengen in het debat over de overbevolking, is er geen oplossing in zicht. 

Nota's

[1] Ook gevangenissen van Brugge, Mechelen, Turnhout en Leuven Hulp weigeren nieuwe gedetineerden: "Directeurs in tranen bij de minister" VRT nieuws  3  maart 2024

[2] Bittere nieuwjaarswensen vanuit onze dramatisch overbevolkte gevangenissen https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2022/01/03/bittere-nieuwjaarswensen-uit-de-gevangenissen/ ;

Van Quickenborne start nieuw gevangenisjaar met overbevolking, wandluizen en ratten https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2023/09/05/van-quickenborne-start-nieuw-gevangenis-jaar-met-overbevolking-wandluizen-en-ratten/

[3] https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/03/04/overbevolking-gevangenissen-cijfers/

[4] Bob Van den Broeck Administrateur-generaal Agentschap Justitie en Handhaving in een opiniestuk in DS 05.03.2024 https://www.standaard.be/cnt/dmf20240304_96954027

[5] Tony Ferri, Abolir la prison, l’indispensable réforme pénale, 1000 raisons, Libre & Solidaire 2023