Jaar vier van de gevangenisrevolutie van Van Quickenborne. Tijd voor een testweekend (in een cel met drie)
 |
| Foto Recht naar de gevangenis |
Het nieuwe jaar 2022 was nog maar een paar dagen oud, toen toenmalig minister van Justitie Van Quickenborne in een opiniestuk in de krant De Standaard “een revolutie” aankondigde in de gevangenissen. (1) Met de bescheidenheid die hem kenmerkt, schreef hij dat het vanaf nu gedaan zou zijn met “de hoge recidivecijfers, de strafinflatie en de overbevolking waarmee we al decennialang te maken hebben.” Voor hij bij de VLD ging, was de man nog lid geweest van AMADA, de voorloper van de PVDA, en misschien had hij uit die periode het woord revolutie onthouden. Ik citeer hem: “Onder de waterlijn voltrekt er zich een stille revolutie in het gevangeniswezen”. Voor die revolutie ging hij nieuwe gevangenissen bouwen en miljoenen euro’s investeren in het gevangeniswezen. En ook ging hij in de gevangenissen een soort tewerkstellingsbureaus inrichten in de vorm van detentiebegeleiders om de individuele detentieplannen van de gedetineerden op te volgen.
De gevangenis van Haren zou volgens de minister het model van de toekomst worden: “een gevangenisdorp, als een optelsom van kleine entiteiten waarbij in gemeenschap wordt samengeleefd”. Een dorp, een gemeenschap... Je kreeg bijna zin om erbij te zijn.
Daarbovenop beloofde de minister ook zeven transitiehuizen, goed voor 450 nieuwe plaatsen. En ook nog vijftien detentiehuizen, goed voor 720 nieuwe plaatsen. Detentie zou ook worden geïndividualiseerd: gedetineerden moeten vanaf nu beter uit de gevangenis komen dan ze erin gingen. Ja, de korte straffen zullen voortaan worden uitgevoerd, maar die kortgestraften zullen voortaan in huizen van 20 tot 60 personen hun straf uitzitten. Zo hoeven de magistraten niet steeds strenger te straffen om er zeker van te zijn dat veroordeelden ook effectief opgesloten worden. Om hun crimineel gedrag af te leren.
Bij hen die het Belgische gevangeniswezen in België al wat langer volgen dan vandaag, verwachtte men op zijn minst een reactie in de zin van: we zullen wel zien. Enig scepticisme over zoveel grootspraak was op zijn plaats.
De media
Maar niet dus. De media smulden ervan. Een nieuwe Ducpétiaux was opgestaan. Iemand met visie en daadkracht. Met Van Quickenborne aan het roer van Justitie maakte ons land eindelijk werk van humane detentie. Top of the bill was het gloednieuwe “human interest-programma” op de zender Play4 in februari 2023, met als Monopoliespel-titel “Recht naar de gevangenis”. Een reeks over de vrijwillige detentie van de minister van Justitie, een strafrechter, een onderzoeksrechter, een advocaat, een bewaker en een gevangenisdirecteur die zich voor enkele dagen lieten opsluiten in de nieuwe en lege gevangenis van Haren. Het initiatief kreeg internationale aandacht. Ook mensen die het niet zo op Van Quickenborne hadden begrepen, waren onder de indruk. Er was niet alleen Play4. De krant De Morgen schreef: “De inhuldiging van gevangenisdorp Haren, met plaats voor 1.190 gedetineerden, heeft iets van een gigantische mea culpa over 192 jaar Belgisch gevangenisbeleid”. In een boekje over transitiehuizen en detentiehuizen met als titel “De kansenfabriek: Waarom ook gevangenen moeten kunnen dromen” van Leen Muylkens mocht de minister het voorwoord schrijven. Ook daar had hij het over zijn “stille revolutie in de gevangenissen” en over Haren als model.
Iedereen aan boord van het (lege) vlaggenschip!
Bij de opening van de gevangenis van Haren in september 2022 riep Van Quickenborne die gevangenis uit tot, ik citeer, “het vlaggenschip van de stille revolutie van ons gevangeniswezen”, waarbij hij wellicht zijn functie als minister van de Noordzee en van Justitie door elkaar haalde.
Er waren niet alleen de media die een rol speelden in de promotie van een stralende toekomst voor het Belgisch gevangeniswezen. Dat deden ook de gevangenishervormers. Door mee te werken aan de testweekends voor de nieuwe gevangenissen deden ook zij, bewust of onbewust, mee aan de popularisering van het verhaal van Van Quickenborne.
Het idee om testweekends te organiseren in lege gevangenissen is een tiental jaar oud. Met de nadruk op nieuw en leeg, zonder mensen, zonder gevangenen. Ik weet niet waar ze hun inspiratie daarvoor haalden, maar het deed me denken aan wijlen mevrouw Lizin, toen Belgisch senaatsvoorzitter, die enkele jaren eerder toelating kreeg om het gevangenenkamp van Guantanamo te bezoeken, maar dan wel op voorwaarde dat ze geen contact had met de gevangenen. Tegen het advies in van de mensenrechtenorganisaties in aanvaardde ze de Amerikaanse voorwaarden en bezocht ze het kamp in 2006, 2007 en 2008. Om achteraf te verklaren: Guantanamo is better than Belgian jails. (2) (Sic)
Testen aan de lopende band
In België begon het testen in Beveren, in februari 2014. Toen lieten zo’n honderd vrijwilligers zich drie dagen opsluiten in de nieuwe gevangenis. Een primeur, zo schreef de pers. Vanaf toen werd dit een vaste praktijk. Waarom eigenlijk? Wie wil weten hoe het leven in een gevangenis is moet maar eens langs een bibliotheek passeren en een van de honderden boeken lezen over het gevangenisleven. Of eens een gesprek voeren met ex-gedetineerden. Ging het erom de nieuwe gevangenis technisch uit te testen? Dan lijken de technici van de privéfirma’s die daarvoor verantwoordelijk zijn, mij meer aangewezen om de problemen op te sporen dan magistraten.
Op 17 en 18 september 2022 lieten vijfenvijftig strafrechters, onderzoeksrechters, professoren, procureurs, gerechtelijke stagiairs en journalisten zich voor een weekend vrijwillig opsluiten in de nieuwe gevangenis van Haren. In februari 2023 volgde een proefdraaiweekend in de nieuwe gevangenis van Dendermonde. Daar lieten zich opnieuw een vijftigtal magistraten en onderzoekers opsluiten. Een paar weken later gevolgd door een honderdtal leerlingen uit een vijftal scholen (studierichting Defensie en Veiligheid) die er zich eind februari voor een dag lieten opsluiten.
Het was pijnlijk om te zien hoe de maatschappelijke kritiek tegen de nieuwe gevangenissen en tegen de gevangenis tout court, afgleed naar een kwestie van nieuwe versus oude gevangenissen. Het ging niet langer over de massadetentie of over wie men opsluit. Evenmin over de oververtegenwoordiging van migranten en ‘vreemdelingen’ in onze gevangenissen, die meer en meer het spiegelbeeld zijn van de zwarten in de Amerikaanse gevangenissen.
De kritiek tegen de gevangenis werd opgevangen in testweekends, waar men de moderne technologische snufjes en de uurroosters in een nieuwe gevangenis kon uittesten. Met dien verstande dat de deelnemers altijd de mogelijkheid hadden om de ervaring stop te zetten en dat ze tijdens hun verblijf maaltijden van een speciale traiteur tot hun beschikking hadden. Na afloop waren sommigen onder de indruk, sommigen waren geschokt, sommigen weenden, anderen pochten dat ze er een schepje bovenop hadden gedaan door te proberen om iets te stelen tijdens hun verblijf, of ander kattenkwaad uit te halen, om eens te zien wat de reactie zou zijn. Kortom, voor sommigen was het een echte speeltuin. Daarna brachten de media het nieuws over de hoogstpersoonlijke ervaring van de deelnemers over het leven in een nieuwe en lege gevangenis. De kritische en academische nota’s van de deelnemers achteraf hadden geen enkel belang: waar het om ging was de splinternieuwe gebouwen en cellen in de kijker te zetten, een schijn te wekken van transparantie en democratische burgercontrole en ervoor te zorgen dat de nieuwe gevangenissen het centrale aandachtspunt en wondermiddel werden voor de gevangeniscatastrofe in ons land.
Als er in gerechtelijke en democratische kringen dan toch zoveel enthousiasme was voor testweekends, waarom er dan nu geen organiseren, een soort balansweekend 2025, om te zien, te voelen en te ruiken hoe het in onze gevangenissen gesteld is, vier jaar na de aangekondigde revolutie?
Doe de test in december 2025 …
Het zou u de kans geven u onder te dompelen in een levensecht proefproject dat op dit ogenblik loopt in onze gevangenissen. Daar worden de limieten afgetast in hoeverre men kan gaan in het opstapelen van mensen en in het compleet uitvegen van ieder spoor van menselijkheid. Ik heb het over de stockage van meer dan 13 000 gevangenen in ruimtes die bestemd zijn voor maximaal 11 000 personen. Over de 5 procent onder hen, bij de 700 personen, die slapen op een matras op de grond in een cel van 9 m² die ze delen met minstens twee of meerdere onbekenden. Misschien volgt er op zo’n verblijf een “gigantisch mea culpa” waar de krant De Morgen het drie jaar eerder over had. Waarbij men toegeeft dat het probleem hem niet in de bakstenen van de gevangenissen zit, maar in de maatschappij met zijn schrijnende tegenstellingen tussen arm en rijk en zijn steeds repressievere, harde rechtse koers.
Honger!
Toen ik nog lid was van de Commissie van toezicht in de gevangenis van Haren, beklaagden gevangenen zich regelmatig over het gebrek aan eten. “Ik krijg een portie die even groot is als die van een kind in de lagere school”, zei iemand me. Maar, zo zei men ons, dat was de beginperiode. Maar drie jaar later getuigt een dokter uit de gevangenis van Haren: “De voedselrantsoenen zijn berekend op het theoretische aantal gevangenen, waardoor gevangenen op consultatie komen omdat ze honger hebben.” (3)
Op donderdag 17 juli 2024 hoorden we hetzelfde in Lantin. Toen weigerden een aantal gevangenen in Lantin van de wandeling terug te keren naar hun cel. Ze eisten onder meer dat ze douches en eten zouden krijgen zoals dat hoort. “Sommigen hebben gewoon honger”, zo vertelde een getuige.
Wie dit allemaal niet gelooft, omdat dat allemaal wat overdreven lijkt, moet dan maar het verslag over de hoorzitting in het parlement over de overbevolking in de gevangenissen er eens op nalezen. Daar staat: “Er is een gebrek aan kwalitatief voedsel, toiletpapier, schoonmaakproducten en persoonlijke beschermingsmiddelen… Voor voeding gelden de algemene indexeringsregels van de werkingskosten, maar de voedingsprijzen zijn sneller gestegen dan de algemene indexering. Daardoor is het moeilijk om alle gedetineerden voldoende fruit en verse groenten te geven.” (4) Nog niet overtuigd? Lees dan ook dit artikel uit onverdachte bron: “Honger heerst in sommige gevangenissen”. (5)
In de gevangenis van Hasselt zijn er geen matrassen meer over. Er is ook geen voldoende bestek meer. Ook afgelopen is het kiezen tussen vlees, groenten of halalmaaltijden. Vanaf nu nog enkel een halalmenu, waar men het vlees weglaat voor de vegetariërs.(6)
De gevangenis van Leuze-en-Hainaut is nog maar kortgeleden gebouwd, maar zit al overvol: volgens de laatste cijfers zitten er 376 gevangenen, terwijl er oorspronkelijk 312 plaatsen waren gepland. Personeelsleden getuigen van een zeer sterke toename, omdat ze ook volk uit de gevangenis van Haren toegestuurd krijgen. (7) "Onlangs moesten we op vrijwillige basis trio's samenstellen in cellen die bedoeld zijn voor twee gevangenen… Er liggen ook 17 matrassen op de grond… Tot drie personen op 9 vierkante meter in een cel – leidt dagelijks tot incidenten…”
Een gevangene die een boek wil uitgeven over zijn leven in de Brusselse stadsbendes en in de gevangenis schreef me over zijn aankomst in de gevangenis na zijn aanhouding. Hier een citaat om u een idee te geven hoe het eraan toegaat in de gevangenis als je met twee een cel moet delen. "… We gaan naar binnen; het is een groot gebouw van acht verdiepingen. We zijn met een tiental mensen. Om beurten moet iedereen foto’s laten maken en de toegangsdocumenten ondertekenen... Ik voel me slecht, ik vraag me alleen maar af waarom ik dit heb gedaan… Na anderhalf uur wachten is het mijn beurt… Dan begeleidt een bewaker me naar een cel op de tweede verdieping. Daar zit een dikke Italiaan; hij zit daar voor heling. Hij kocht gestolen spullen van een vriend. Het was niets ernstigs; hij zou maar een paar maanden moeten zitten. Hij was cool, maar als hij naar het toilet ging, was het alsof er oorlog uitbrak! Hij maakte lawaai en de geur was ondraaglijk. Het was onleefbaar; ik moest me 20 minuten onder de deken verstoppen, met het raam open...”
Maar stelt u zich nu voor dat er bij die twee nog een derde gevangene wordt bijgeduwd. Nog iemand die u niet kent. Op een matras op de grond. Iemand die erg verkouden is. Iemand met tandpijn, maar er is geen plaats bij de tandarts. Iemand die afkickverschijnselen heeft. Iemand die timide is en het toilet bijna niet durft te gebruiken uit schaamte, met alle gevolgen van dien.
Misschien gaan de mensen niet fysiek dood. Maar sociaal doodgaan doen ze zeker.
Nota's
[1]
https://www.standaard.be/nieuws/de-stille-revolutie-in-onze-gevangenissen/47635900.html
[2]
Guantanamo chez nous ? Luk Vervaet, Antidote 2014, pag 57-59
[3]
https://www.knack.be/nieuws/belgie/vlaamse-gevangenisarts-waarschuwt-geef-geen-extra-geld-aan-gevangenissen/?
[4] Belgische Kamer van
volksvertegenwoordigers 15 april 2025 DE CRISIS TEN GEVOLGE VAN DE
OVERBEVOLKING IN DE GEVANGENISSEN Hoorzittingen
[7] https://www.notele.be/si103-media160537-leuze-un-mouvement-de-la-direction-de-la-prison-pour-lutter-contre-la-surpopulation-carcerale.html?
Deel 2 :
Waarom is er nog geen revolte en de verantwoordelijkheid van links
Commentaires