Geweld in de Belgische gevangenissen? Sorry, geen cijfers beschikbaar…
 |
| pic: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/ 2024/02/08/ |
In dit derde stuk over het geweld van de gevangenis een bijdrage over onbestaande cijfers en statistieken . Of beter over de ontkenning en de onverschilligheid van de politiek en de gevangenisautoriteiten tegenover het gevangenisgeweld en het compleet gebrek aan visie over wat de toekomst ons zal brengen.
Loop maar door, er valt niets te zien
In een hoogontwikkeld kapitalistisch land als België kan je het zo gek niet bedenken of er bestaan statistieken over. Van hoeveel kilo frieten de Belgen per jaar eten tot hoeveel mensen er lijden aan overgewicht. Van hoeveel liters alcohol of pakjes sigaretten de Belgen per jaar drinken of roken tot het aantal kankers in dezelfde periode. Op een politiewebsite (1) vind je het aantal geregistreerde misdrijven per jaar, nationaal, per regio, per overtreding, tot in de verste details. Bij de Gun Violence Incident Monitor (GVIM) vind je het aantal incidenten met vuurwapens: vorig jaar welgeteld 184, met inbegrip van de dertien doden en 44 gewonden in Brussel. “Een stijgende curve en een verontrustende verschuiving in het geweldspatroon”, zo schreef een Vredesinstituut (2).
Maar als het over het geweld in de 38 Belgische gevangenissen gaat, dan beschikken we niet over statistieken, en dus ook niet over “curves of verschuivingen in het geweldspatroon”. De top van het gevangeniswezen, het DG EPI (Directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen), heeft ze niet, het ministerie van Justitie heeft ze niet, en wij dus ook niet. Is er meer geweld in de gevangenissen dan in de vrije samenleving en hoeveel dan wel? Geven nieuwe gevangenissen betere resultaten dan de oude? Is er een verband tussen de groei van de gevangenisbevolking en het gebrek aan zorg en de toename van het geweld? En als dit het geval is moeten we dan niet kost wat kost de gevangenisbevolking reduceren in plaats van ze stelselmatig uit te breiden? In plaats van antwoorden te krijgen op die vragen gaan we door op de ingeslagen weg van alsmaar meer gevangenissen met alsmaar meer gevangenen.
Ontkenning en desinteresse
Laten we terugkeren naar het jaar 2009 toen het eerste Masterplan voor een humane detentie werd afgekondigd. Een liberaal senator stelde toen niet minder dan 14 pertinente (bijna abolitionistische) vragen aan de minister van Justitie Stefaan Declerck.(3) De senator begon met de vaststelling dat de regering om de zware overbevolking van de gevangenissen te bestrijden “2552 nieuwe plaatsen ging creëren en zeven nieuwe gevangenissen ging bouwen”. Maar, zo zei de senator: “Is de geachte minister akkoord met de stelling dat zodra de gevangenissen open zijn, ze ook vol zullen zitten, zonder daarom voor een veiliger maatschappij te zorgen?” En nog: “Heeft hij weet van tuchtprocedures tegen cipiers naar aanleiding van gewelddadige interventies tegen gevangenen? Zo ja, hoeveel dergelijke incidenten waren er in 2008? Kan hij uitvoerig weergeven wat de evolutie is, over een periode van tien jaar, inzake gewelddadige incidenten tussen gevangenen onderling en in incidenten met de cipiers? Hoe staat dit volgens hem in relatie tot de overbevolking?”
U kan het antwoord van de minister op al die vragen nalezen in het parlementair verslag. Ik beperk me hier tot het antwoord van de minister op de vraag over het gevangenisgeweld: “Tuchtprocedures tegen bewakingspersoneel naar aanleiding van fysiek geweld ten aanzien van gedetineerden komen heel weinig voor. In 2008 waren er geen dergelijke gevallen. Er zijn geen cijfers beschikbaar die de evolutie over een periode van tien jaar weergeven. In 2008 werd begonnen met het systematisch registreren van agressie-incidenten in de gevangenissen. Deze worden geregistreerd aan de hand van een "meldingsformulier agressief gedrag". Gezien de gegevens enkel op één jaar betrekking hebben, en dan nog slechts enkele inrichtingen betreffen, kan er geen evolutie bezorgd worden en moeten de gegevens over de spreiding van de incidenten over de gevangenissen dan ook met de nodige omzichtigheid worden geïnterpreteerd.”
Niks dus. En er is al helemaal niets te zeggen over sancties tegen het gevangenispersoneel of tegen de politie. Ik nodig u uit om bij wijze van voorbeeld de twee artikels (4) die ik in die periode maakte over het geweld in de gevangenis van Vorst erop na te lezen om vast te stellen dat er “geen fysiek geweld ten aanzien van gedetineerden voorkomt”.
Omzichtigheid geboden, zo zei de minister, binnen tien jaar wordt alles beter.
Tien jaar later
In mei 2020 vroeg een andere liberale senator aan weer een andere minister van Justitie: “Hoeveel pogingen tot zelfmoord vonden er de jongste drie jaar (2017, 2018 en 2019) plaats in een penitentiaire instelling? Kan hij indien mogelijk de cijfers opsplitsen al naargelang de betrokkenen beklaagden of veroordeelden waren?” Antwoord van de minister: “Die gegevens zijn niet beschikbaar.” (5)
Vijftien jaar later
En maken we opnieuw een sprong, naar 2025, waar we opnieuw de vraag naar cijfers over het geweld in de Belgische gevangenissen horen, ditmaal gesteld door Alain Yzermans, een socialistisch volksvertegenwoordiger. Ik stuurde hem een mail en vroeg hem of hij een antwoord kreeg op zijn vraag. “Wel, zo schreef hij me, er zijn op Belgisch niveau geen statistieken. Men werkt aan een tool maar op dit moment zijn er geen systematische cijfers”. Een krant schreef hierover: “Er is geen centraal systeem of databank waarin dat geregistreerd wordt. Er is geen enkele statistiek binnen het gevangeniswezen over de aard, de ernst en het aantal geweldplegingen”(6) .
Vanwaar die stilte? Hoe kan het dat de overheid geen verantwoording hoeft af te leggen over het geweld in haar instellingen en dus ook niet over haar wettelijke verplichting om te zorgen voor de bescherming van de mensen die ze opsluit?
Het gaat hem niet over de cijfers maar om politiek en ideologie
“Geweld in detentie wordt vaak genormaliseerd – wordt gezien als een onvermijdelijk deel van het leven in detentie, of het nu gaat om harde behandeling door detentiepersoneel of door medegevangenen. Om deze reden wordt geweld vaak niet gemeld en wordt er door de buitenwereld niet op gereageerd zoals zou moeten”(7). Dit citaat van Fairtrials vat voorzichtig de houding samen van zowel de autoriteiten als de media en het publiek: het geweld in de gevangenis is iets volkomen normaal. Iets dat nu eenmaal bij de gevangenis hoort en bij het “soort” mensen dat er opgesloten zit.
Ik zou het zo zeggen: in België maakt er zich niemand zorgen over het geweld bij diegenen die door de samenleving beschouwd worden als “human waste”, verloren levens, menselijk afval.
Dezelfde overheid die geen statistieken heeft over het gevangenisgeweld, heeft die ook niet over de gezondheidszorg voor de gevangenen, zoals recent bleek uit het rapport van enkele dokters dat een mediastorm deed opwaaien (8). In het tijdschrift Fatik (9) kan je daarover lezen: “De fysieke en psychische gezondheid van gedetineerden is aanmerkelijk slechter dan die van de algemene populatie…Hoewel de populatie gedetineerden dus aanzienlijke zorgnoden heeft, is het zorgaanbod binnen het gevangeniswezen ontoereikend en onvoldoende aangepast. Dat hoeft ook niet te verbazen; een aanzienlijk deel van de gevangenispopulatie kent een veelheid van maatschappelijke problemen en kwetsbaarheden zoals armoede, werkloosheid, instabiele huisvesting en lage scholing …Deze sociale determinanten bepalen in belangrijke mate de algemene gezondheidstoestand van personen die in de gevangenis terechtkomen, en tegelijkertijd bepalen deze ook wie er in de gevangenis terechtkomt…”
Is er een excuus? Hebben we geen cijfers over het geweld omdat het beschikken over al die gegevens een onmogelijke opdracht is? Kijk dan even mee over de landsgrens om te zien waar die registratie wel gebeurt.
De registratie van het gevangenisgeweld in Groot-Brittannië (Engeland en Wales)
 |
| Number of assault incidents at prisons in England and Wales from 2003 to 2024 |
Het lijdt geen twijfel dat Groot-Brittannië (GB) het Europese land is dat het dichtst bij het antisociale samenlevingsmodel en de goelag van de Verenigde Staten (10) staat , waar bijna twee miljoen mensen achter de tralies zitten. Maar in tegenstelling tot de toestand in België, krijgen we in GB wél inkijk in de cijfers van het gevangenisgeweld. Let wel, opnieuw met die beperking dat we een deel van de cijfers niet mogen kennen. Ook hier komt het geweld van het gevangenispersoneel tegen gevangenen niet voor in de statistieken.
Violence in numbers
Groot-Brittannië (England en Wales) kent dezelfde gevangenisexplosie als Frankrijk. Met ongeziene recordcijfers.
In Frankrijk zaten er in mei 2025 83 681 mensen achter de tralies voor 62 570 plaatsen. In juli 2025 waren er al 1 500 gevangenen meer: 84 951, een nieuw record, met 22 442 plaatsen te weinig..(11)
In Groot-Brittannië gaat het om 87 835 gevangenen (cijfer op 30 juni). (12) Per hoofd van de bevolking hebben Engeland en Wales de hoogste gevangenisbevolking in West-Europa, met een overbevolkingsgraad van de gevangenissen van gemiddeld 25%. Een kwart van de gevangenen zit samen met een andere gevangene in een eenpersoonscel, meestal met een open toilet.
In 2024 telde het Britse ministerie van Justitie 30 490 gevallen van geweld in de gevangenissen van Engeland en Wales. Een stijging van 13% ten opzichte van 2023.(13)
In 3 390 (11%) van die gevallen ging om zware geweldincidenten, waarvan 3 096 met ernstige verwondingen tot gevolg. Het gaat, zo lezen we, om een stijging van het geweld tegen het personeel met 14% en om een stijging met 10% als het over het geweld onder de gevangenen gaat.
In dezelfde periode werden 79 027 gevallen van zelfverwonding genoteerd, opnieuw een stijging met 11 %.
342 gevangenen stierven in de gevangenis, een stijging met 10% tegenover de 311 doden in 2023.
In 89 van de gevallen ging het om zelfmoord.
Wat de registratie ons leert
Cijfers zeggen niet alles, maar dat belet niet dat de Engelse cijfers ons doen stilstaan bij de schokkende realiteit van de gevangenis en bij de toename van het geweld achter de muren. Zo is uit de cijfers over de verschillende jaren heen af te lezen dat het geweld toeneemt naarmate het aantal gevangenen toeneemt en de detentieomstandigheden verslechteren.
In 1980 waren er in England en Wales 43 109 gevangenen. In 1990 waren ze met 45 000. En vanaf toen begon een ware explosie naar 65 000 gevangenen in 2000 tot bijna 88 000 vandaag. Het gevangenisgeweld volgde dezelfde trend: jaar na jaar neemt het aantal gewelddadige incidenten tussen gevangenen, het aantal aanvallen op personeel, het aantal automutilaties toe. (14)
Geen overbevolking, maar massadetentie
Het Britse ministerie van Justitie kondigde aan dat het aantal gevangenen in Engeland en Wales mogelijks 105 000 eenheden zal bedragen tegen 2027! (15) Dat wil zeggen: zo’n 20 000 gevangenen meer dan vandaag. Als gevolg van verschillende factoren, zo zegt het ministerie, zoals een achterstand in de behandeling van rechtszaken en de alsmaar langere gevangenisstraffen. In welke mate dan ook het geweld zal exploderen vermeldt het ministerie niet. Maar hebt u al ooit zo’n voorspellingen gehoord uit de mond van een Belgische minister van Justitie? Die heeft het over te creëren plaatsen (nog eens 2000) om gelijke tred te houden met het teveel aan gevangenen dat er nu al is, maar nooit over de verwachte groei van de gevangenisbevolking.
De hallucinante cijfers over het geweld en de botte aankondiging van het Britse ministerie dat ze nog meer mensen gaan opsluiten hebben het voordeel van de klaarheid. Als we het over gevangenissen hebben, laten we vanaf nu het woord “overbevolking” schrappen of tussen aanhalingstekens plaatsen. Laten we het hebben over een politiek van massadetentie. Het is de logica zelf dat de repressieve evoluties in onze maatschappijen zullen leiden naar steeds meer gevangenen, naar gevangenissen die permanent overbevolkt zullen blijven, naar gevangenissen die steeds meer geweld zullen kennen.
Dat is in Groot-Brittannië en Frankrijk zo, dat is het geval in Italië (62 000 gevangenen met plaats voor 47 000), en zelfs in Scandinavië (16), van wie het gevangenismodel ooit zo populair was in alle reformistische kringen. Dat is ook het geval voor België waar in vergelijking met het einde van de jaren 1970 “het aantal straffen boven de drie jaar gestegen is met 3500 %”. En waar er bovendien “een recidivegraad van 70%” is. Dat kan je allemaal lezen in de tussenkomst van de directrice generaal van het Belgische gevangeniswezen tijdens de hoorzittingen over de overbevolking van de gevangenissen in het Belgisch parlement.(17).
Straffen is nog nooit zo populair geweest, net zoals de oplossingen om al die gevangenen te stockeren. Ja, stockeren. Via de bouw van nog meer nieuwe gevangenissen, hier en zo mogelijk in het buitenland. Via het openhouden van oude gevangenissen waarvan men beweerde dat ze dringend moesten gesloten worden. Via het op zoek gaan naar verbanningsoorden voor gevangenen zonder papieren, een moderne uitgave van de oude koloniale strafkolonies. Via de uitbreiding van het gevangenispark met kleinschalige detentie- en transitiehuizen en met detentie tot in de privéwoningen via de elektronische enkelbanden. Niet alleen is er het recordcijfer van 13 000 gevangenen achter de tralies, er zijn ook de 4 000 personen die wachten om opgesloten te worden, de bijna 7 000 gevangenen met enkelbanden alleen al in Nederlandstalig België, de 10 000 personen per jaar die een werkstraf opgelegd krijgen.
En om het geweld van de massadetentie in de gevangenissen de baas te kunnen is er nog altijd de bouw van super-beveiligde secties en gevangenissen via de invoering van het Italiaanse 41bis isolatieregime. Bekijk in dat verband het enthousiasme van de Belgische of Franse ministeries van Justitie voor dit Italiaanse systeem. Of de recente opening van de eerste isolatie- gevangenissen in Frankrijk door de Franse Justitieminister Darmanin. De terugkeer van de Quartiers de Haute Sécurité (QHS) die in Frankrijk sinds februari 1982 bij decreet waren verboden, werd zo een feit.
Trump voert importtarieven in voor Europese producten, maar het Amerikaanse gevangenismodel wordt gratis en zonder enige belemmering geïmporteerd in onze landen. De Amerikaanse goelag met zijn massadetentie en geweld, met zijn super-beveiligde gevangenissen, met zijn oververtegenwoordiging van zwarten en niet-blanken, heeft definitief zijn weg naar Europa gevonden.
Een evolutie die nog kan gestopt worden. Maar de tijd dringt.
Volgend artikel: De verbanning van de ongewensten
Het geweld van de gevangenis, deel 4.
Nota's
[1] Statistieken criminele feiten tabel
| Statistieken
[3] SENAAT Schriftelijke vraag nr.
4-3154
[4]
Retour
à la prison de Forest (part one) Retour
à la prison de Forest (part two) Bad
lieutenants : le procès contre 9 policiers bruxellois commence le 23 avril,
dans un climat d’impunité et de militarisation de la police
[5] Schriftelijke vraag nr. 7-574
[7] https://www.fairtrials.org/articles/publications/rights-behind-bars/
[9] Fatik – Tijdschrift voor
Strafbeleid en Gevangeniswezen https://fatik.mensenrechten.be/
[10] Mass Incarceration: The Whole Pie 2025 | Prison
Policy Initiative
[12] Offender Management Statistics
Bulletin, England and Wales
[14]Prisons crisis: As justice system
faces total gridlock in 2026… https://committees.parliament.uk/work/8589/prison-estate-capacity/news/205761/prisons-crisis-as-justice-system-faces-total-gridlock-in-2026-pac-calls-for-rapid-action/
[16] Sweden is moving away from criminal
rehabilitation in favour of US-style mass incarceration, experts have said, as
the country prepares to rent places in Estonian jails to help house its rapidly
expanding prison population. https://www.theguardian.com/world/2025/jul/12/sweden-set-to-rent-cells-in-estonian-jails-as-it-runs-out-of-room-for-its-prisoners
[17] Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers
15 april 2025 DE CRISIS TEN GEVOLGE VAN DE OVERBEVOLKING IN DE GEVANGENISSEN
Hoorzittingen
Commentaires